નવરાત્રિનો ચોથો દિવસ: મા કુષ્માંડાની પૂજા
નવરાત્રિનો ચોથો દિવસ મા કુષ્માંડાને સમર્પિત છે, જે મા દુર્ગાનું ચોથું સ્વરૂપ છે. કુષ્માંડા દેવીને બ્રહ્માંડના સર્જનકર્તા માનવામાં આવે છે. ‘કુષ્માંડા’ શબ્દ ત્રણ અક્ષરોમાંથી ઉતરી આવ્યો છે: ‘કુ’ એટલે નાનું, ‘ઉષ્મ’ એટલે ઉષ્મા અથવા ગરમી, અને ‘અંડ’ એટલે બ્રહ્માંડ. આમ, કુષ્માંડાનો શાબ્દિક અર્થ થાય છે ‘એવી દેવી જેમણે પોતાના હાસ્યની ઉષ્માથી નાના બ્રહ્માંડનું નિર્માણ કર્યું’. તેમનું સ્વરૂપ તેજસ્વી અને પ્રકાશમય છે, જે જીવન અને સૃષ્ટિની ઉત્પત્તિનું પ્રતીક છે. આ લેખમાં, આપણે મા કુષ્માંડાના સ્વરૂપ, તેમની ઉત્પત્તિની કથા, પૂજા વિધિ અને તેમના પૂજનના ગહન મહત્વ વિશે વિગતવાર ચર્ચા કરીશું.
મા કુષ્માંડાનું સ્વરૂપ અને ઉત્પત્તિ કથા
મા કુષ્માંડા સિંહ પર સવાર છે, જે શક્તિ અને ભવ્યતાનું પ્રતીક છે. તેમને આઠ હાથ છે, જેના કારણે તેમને ‘અષ્ટભુજા દેવી’ પણ કહેવામાં આવે છે. તેમના હાથમાં ક્રમશઃ કમંડળ, ધનુષ, બાણ, કમળનું ફૂલ, અમૃત કળશ, ગદા, ચક્ર અને જપમાળા શોભે છે. અમૃત કળશ એ અજર-અમર જીવનનો સંકેત આપે છે, જ્યારે જપમાળા એ સૃષ્ટિના નિયમિત ચક્રનું પ્રતીક છે. તેમનું સમગ્ર સ્વરૂપ તેજથી ભરેલું છે, જે સૂર્યના તેજ જેવું છે.
પૌરાણિક કથા અનુસાર, જ્યારે બ્રહ્માંડની રચના થઈ ન હતી અને ચારે બાજુ માત્ર ઘોર અંધકાર જ હતો, ત્યારે આ અંધકારમાં મા કુષ્માંડાએ પોતાના હળવા હાસ્યથી સૃષ્ટિની રચના કરી. એવું માનવામાં આવે છે કે જ્યારે વિશ્વનું અસ્તિત્વ નહોતું, ત્યારે આ દેવીએ જ પોતાના તેજ અને ઊર્જાથી બ્રહ્માંડને પ્રકાશિત કર્યું. તેથી, તેમને આદિશક્તિ પણ કહેવામાં આવે છે, જે સૂર્યમંડળના આંતરિક ભાગમાં નિવાસ કરે છે અને સમગ્ર સૃષ્ટિને ઊર્જા પ્રદાન કરે છે. આ કારણે, તેમની પૂજા કરવાથી ભક્તોમાં પણ સૂર્ય જેવો તેજ અને ઊર્જાનો સંચાર થાય છે.
પૂજા વિધિ અને મંત્ર
નવરાત્રિના ચોથા દિવસે, ભક્તો સવારે સ્નાન કરીને લીલા રંગના વસ્ત્રો પહેરે છે, જે સમૃદ્ધિ અને પ્રકૃતિનું પ્રતીક છે. મા કુષ્માંડાની પૂજામાં તેમને લીલા રંગની વસ્તુઓ અને ખાસ કરીને માલપૂઆનો ભોગ ધરાવવો શુભ માનવામાં આવે છે. તેમને તાજા ફૂલો, સિંદૂર અને અક્ષત અર્પણ કરવામાં આવે છે.
મા કુષ્માંડાનો મુખ્ય મંત્ર:
ॐ देवी कूष्माण्डायै नमः॥
આ મંત્રનો જાપ ૧૦૮ વાર કરવાથી શારીરિક અને માનસિક શક્તિ વધે છે.
પૂજનનું મહત્વ
મા કુષ્માંડાની પૂજા કરવાથી ભક્તોને અનેક મહત્વપૂર્ણ લાભો મળે છે:
- બ્રહ્માંડીય ઊર્જાની પ્રાપ્તિ: મા કુષ્માંડા સૂર્યમંડળના કેન્દ્રમાં નિવાસ કરે છે. તેમની પૂજા કરવાથી ભક્તોને પણ સૂર્ય જેવી ઊર્જા અને તેજની પ્રાપ્તિ થાય છે. આનાથી શારીરિક શક્તિ વધે છે અને રોગોથી મુક્તિ મળે છે.
- આયુષ્ય, યશ અને આરોગ્ય: મા કુષ્માંડા ભક્તોને આયુષ્ય, યશ (પ્રસિદ્ધિ) અને ઉત્તમ આરોગ્ય પ્રદાન કરનારી દેવી છે. તેમની કૃપાથી ભક્તો લાંબુ અને સ્વસ્થ જીવન જીવે છે.
- અનાહત ચક્રનું જાગરણ: યોગિક સાધનામાં, મા કુષ્માંડાની પૂજા અનાહત ચક્ર (હૃદય ચક્ર) ને જાગૃત કરવા સાથે જોડાયેલી છે. આ ચક્રના જાગરણથી વ્યક્તિમાં પ્રેમ, કરુણા અને શાંતિની ભાવના વિકસે છે.
- નિર્ણય લેવાની શક્તિ: મા કુષ્માંડાની પૂજાથી મન શાંત થાય છે અને એકાગ્રતા વધે છે, જેનાથી વ્યક્તિમાં સાચા અને ઝડપી નિર્ણયો લેવાની ક્ષમતા વધે છે.
નિષ્કર્ષ