હેન્ડ, ફૂટ અને માઉથ ડિસીઝ (HFMD)

હેન્ડ, ફૂટ અને માઉથ ડિસીઝ (HFMD): બાળકોમાં સામાન્ય વાયરલ ચેપ

હેન્ડ, ફૂટ અને માઉથ ડિસીઝ (Hand, Foot, and Mouth Disease – HFMD) એ બાળકોમાં થતો એક સામાન્ય, ચેપી વાયરલ રોગ છે. તે ખાસ કરીને 5 વર્ષથી ઓછી ઉંમરના બાળકોમાં વધુ જોવા મળે છે, પરંતુ મોટા બાળકો અને પુખ્ત વયના લોકોને પણ અસર કરી શકે છે. આ રોગ મુખ્યત્વે મોઢામાં, હાથ પર અને પગના તળિયામાં ફોલ્લા અને ચાંદાના કારણે ઓળખાય છે, જે ઘણીવાર તાવ સાથે સંકળાયેલા હોય છે. HFMD સામાન્ય રીતે ગંભીર હોતો નથી અને મોટાભાગના કેસોમાં તે જાતે જ મટી જાય છે, પરંતુ તેના લક્ષણો અસ્વસ્થતાજનક હોઈ શકે છે.

HFMD ના કારણો: કયા વાયરસ જવાબદાર છે?

HFMD મુખ્યત્વે એન્ટરવાયરસ (Enterovirus) જૂથના વાયરસ દ્વારા થાય છે. આ જૂથના અનેક વાયરસ આ રોગનું કારણ બની શકે છે, પરંતુ સૌથી સામાન્ય વાયરસ છે:

કોક્સસેકીવાયરસ A16 (Coxsackievirus A16): મોટાભાગના HFMD કેસો માટે આ વાયરસ જવાબદાર છે. આ વાયરસથી થતી બીમારી સામાન્ય રીતે હળવી હોય છે.
એન્ટરવાયરસ 71 (Enterovirus 71 – EV-A71): આ વાયરસ પણ HFMD નું કારણ બની શકે છે, અને કેટલાક કિસ્સાઓમાં, તે વધુ ગંભીર ગૂંચવણો જેવી કે ન્યુરોલોજીકલ સમસ્યાઓ (મગજ અને ચેતાતંત્રને લગતી) તરફ દોરી શકે છે, જોકે આવું ભાગ્યે જ બને છે.
અન્ય કોક્સસેકીવાયરસ સ્ટ્રેન્સ (જેમ કે A6, A10) પણ HFMD નું કારણ બની શકે છે.

આ વાયરસ આંતરડાના માર્ગમાં રહે છે અને પાચનતંત્ર દ્વારા ફેલાય છે.

HFMD કેવી રીતે ફેલાય છે? (સંક્રમણ)

HFMD ખૂબ જ ચેપી રોગ છે અને તે એક વ્યક્તિથી બીજી વ્યક્તિમાં સરળતાથી ફેલાય છે. વાયરસ નીચેની રીતે ફેલાઈ શકે છે:

શ્વાસોચ્છવાસના ટીપાં (Respiratory Droplets): જ્યારે ચેપગ્રસ્ત વ્યક્તિ ખાંસી કે છીંકે છે, ત્યારે વાયરસયુક્ત ટીપાં હવામાં ફેલાય છે અને અન્ય વ્યક્તિ તેને શ્વાસમાં લેવાથી અથવા તે ટીપાંના સંપર્કમાં આવવાથી ચેપ લાગી શકે છે.
સીધો સંપર્ક (Direct Contact): ચેપગ્રસ્ત વ્યક્તિના ફોલ્લામાં રહેલા પ્રવાહીના સીધા સંપર્કમાં આવવાથી. જો કોઈ વ્યક્તિ આ ફોલ્લાને સ્પર્શે અને પછી તેના મોઢા, આંખ કે નાકને સ્પર્શે, તો ચેપ લાગી શકે છે.
મળ-મૂત્રનો સંપર્ક (Fecal-Oral Route): ચેપગ્રસ્ત વ્યક્તિના મળમાં વાયરસ હોય છે. જો શૌચાલયનો ઉપયોગ કર્યા પછી હાથ બરાબર ધોવામાં ન આવે, તો વાયરસ અન્ય સપાટીઓ પર ફેલાઈ શકે છે. આ સપાટીઓને સ્પર્શીને પછી મોઢામાં હાથ નાખવાથી ચેપ લાગી શકે છે. બાળકોમાં ડાયપર બદલતી વખતે પણ આ રીતે ફેલાવો થઈ શકે છે.
પ્રદૂષિત સપાટીઓ (Contaminated Surfaces): વાયરસ દરવાજાના હેન્ડલ, રમકડાં, ટેબલટોપ્સ જેવી સપાટીઓ પર થોડા સમય માટે જીવંત રહી શકે છે. આ સપાટીઓને સ્પર્શીને પછી મોઢામાં હાથ નાખવાથી પણ ચેપ લાગી શકે છે.
લાળ (Saliva), અનુનાસિક સ્ત્રાવ (Nasal Discharge): ચેપગ્રસ્ત વ્યક્તિની લાળ અથવા નાકમાંથી નીકળતા સ્ત્રાવના સંપર્કમાં આવવાથી પણ વાયરસ ફેલાય છે.

વાયરસ ચેપગ્રસ્ત વ્યક્તિના શરીરમાં અઠવાડિયા કે મહિનાઓ સુધી રહી શકે છે, ખાસ કરીને મળમાં, ભલે લક્ષણો અદૃશ્ય થઈ ગયા હોય. આથી, રોગના લક્ષણો ન હોય તેવી વ્યક્તિઓ પણ વાયરસ ફેલાવી શકે છે.

HFMD ના લક્ષણો: શું જોવું?

HFMD ના લક્ષણો સામાન્ય રીતે વાયરસના સંપર્કમાં આવ્યાના $3$ થી $7$ દિવસ પછી દેખાય છે, જેને ઉષ્ણયન અવધિ (Incubation Period) કહેવાય છે.

પ્રારંભિક લક્ષણોમાં શામેલ હોઈ શકે છે:

તાવ (Fever): હળવાથી મધ્યમ તાવ, જે સામાન્ય રીતે $10 1^{\circ} F$ ( $38. 3^{\circ} C$ ) થી $10 2^{\circ} F$ ( $38. 9^{\circ} C$ ) ની આસપાસ હોય છે.
ગળામાં દુખાવો (Sore Throat): ગળામાં દુખાવો અને ગળવામાં મુશ્કેલી.
ભૂખ ન લાગવી (Loss of Appetite): બાળકોને ભૂખ ઓછી લાગે છે અથવા ખાવાની ના પાડે છે.
અસ્વસ્થતા (Malaise): શરીરમાં દુખાવો, થાક અને સામાન્ય અસ્વસ્થતાનો અનુભવ.

આ પ્રારંભિક લક્ષણોના એક કે બે દિવસ પછી, વિશિષ્ટ ફોલ્લા અને ચાંદા દેખાવાનું શરૂ થાય છે:

મોઢામાં ચાંદા (Mouth Sores):
- મોઢામાં, જીભ પર, ગાલની અંદરની બાજુએ, પેઢા પર અને ગળાના પાછળના ભાગમાં લાલ રંગના નાના ફોલ્લા દેખાય છે.
- આ ફોલ્લા ઝડપથી પીડાદાયક ચાંદામાં ફેરવાય છે.
- મોઢાના ચાંદાને કારણે બાળકોને ખાવા-પીવામાં ખૂબ જ તકલીફ થાય છે, જેનાથી નિર્જલીકરણ (dehydration) થવાનો ભય રહે છે.
હાથ અને પગ પર ફોલ્લા (Rashes on Hands and Feet):
- હાથના પંજા પર, આંગળીઓ પર અને પગના તળિયા પર નાના, લાલ રંગના ફોલ્લા દેખાય છે.
- આ ફોલ્લા સામાન્ય રીતે ખંજવાળવાળા હોતા નથી, પરંતુ કેટલાક બાળકોને હળવી ખંજવાળ આવી શકે છે.
- ક્યારેક, આ ફોલ્લા નિતંબ (buttocks) અને જનન અંગો (genital area) પર પણ દેખાઈ શકે છે.
- આ ફોલ્લા પરપોટા જેવા હોઈ શકે છે અથવા નાના, ઉભા થયેલા લાલ ફોલ્લીઓ જેવા દેખાઈ શકે છે.

ગંભીર લક્ષણો અને ગૂંચવણો (Rare but Serious):

મોટાભાગના HFMD કેસો હળવા હોય છે, પરંતુ કેટલાક કિસ્સાઓમાં, ખાસ કરીને EV-A71 વાયરસથી થતા ચેપમાં, ગંભીર ગૂંચવણો થઈ શકે છે. આ ગૂંચવણોમાં શામેલ છે:

વાયરલ મેનિન્જાઇટિસ (Viral Meningitis): મગજ અને કરોડરજ્જુને ઢાંકતી પટલનો સોજો (જળંદર). લક્ષણોમાં તીવ્ર માથાનો દુખાવો, ગરદન જકડાઈ જવી, તાવ અને પ્રકાશ પ્રત્યે સંવેદનશીલતા શામેલ છે.
એન્સેફાલીટીસ (Encephalitis): મગજનો સોજો, જે અત્યંત ગંભીર અને જીવલેણ સ્થિતિ છે. લક્ષણોમાં આંચકી, મૂર્છા, મૂંઝવણ અને વર્તનમાં ફેરફાર શામેલ છે.
ફ્લેસિડ પેરાલિસિસ (Flaccid Paralysis): હાથ-પગમાં નબળાઈ અથવા લકવો (પોલિયો જેવો).
માયોકાર્ડિટિસ (Myocarditis): હૃદયના સ્નાયુઓનો સોજો.

આવી ગંભીર ગૂંચવણો ભાગ્યે જ જોવા મળે છે, પરંતુ જો બાળકને તીવ્ર તાવ, આંચકી, મૂંઝવણ, શ્વાસ લેવામાં તકલીફ, ગંભીર માથાનો દુખાવો, ગરદન જકડાઈ જવી, અથવા સતત ઉલટી જેવા લક્ષણો દેખાય, તો તાત્કાલિક તબીબી સહાય લેવી.

HFMD નું નિદાન: ડોક્ટર કેવી રીતે ઓળખશે?

HFMD નું નિદાન સામાન્ય રીતે ડોક્ટર દ્વારા દર્દીના લક્ષણો અને શારીરિક તપાસના આધારે કરવામાં આવે છે. ડોક્ટર મોઢામાં ચાંદા અને હાથ-પગ પરના ફોલ્લાની લાક્ષણિક પેટર્ન જોઈને રોગને ઓળખી શકે છે.

ભાગ્યે જ, જો લક્ષણો અસામાન્ય હોય અથવા ગૂંચવણોની શંકા હોય, તો વાયરસની પુષ્ટિ કરવા માટે નીચેના પરીક્ષણો કરવામાં આવી શકે છે:

ગળામાંથી સ્વેબ (Throat Swab): ગળામાંથી નમૂનો લઈને વાયરસની હાજરી તપાસવામાં આવે છે.
મળનો નમૂનો (Stool Sample): મળના નમૂનામાં વાયરસની હાજરી શોધી શકાય છે.
સેરેબ્રોસ્પાઇનલ ફ્લુઇડ (CSF) ટેસ્ટ: જો મેનિન્જાઇટિસની શંકા હોય, તો કરોડરજ્જુના પ્રવાહીનો નમૂનો લઈને તપાસ કરવામાં આવે છે.

HFMD ની સારવાર: ઘરેલું ઉપચાર અને તબીબી વ્યવસ્થાપન

HFMD માટે કોઈ ચોક્કસ એન્ટિવાયરલ દવા ઉપલબ્ધ નથી. સારવાર મુખ્યત્વે લક્ષણોને ઘટાડવા અને આરામ આપવા પર કેન્દ્રિત છે. મોટાભાગના કેસો $7$ થી $10$ દિવસમાં જાતે જ મટી જાય છે.

ઘરેલું ઉપચાર અને સંભાળ:

પ્રવાહીનું સેવન (Hydration): મોઢાના ચાંદાને કારણે બાળકોને પીવામાં તકલીફ થઈ શકે છે, જેનાથી નિર્જલીકરણનો ભય રહે છે. તેથી, પુષ્કળ પ્રવાહી આપવું ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. ઠંડા પ્રવાહી જેમ કે પાણી, દૂધ, છાશ, નાળિયેર પાણી, અથવા બરફના ટુકડા રાહત આપી શકે છે. ખાટા રસ અથવા કાર્બોનેટેડ પીણાં ટાળવા, કારણ કે તે ચાંદામાં બળતરા કરી શકે છે.
આહાર (Diet): નરમ, ઠંડો અને બિન-મસાલેદાર ખોરાક આપો. દહીં, આઈસ્ક્રીમ, જેલી, સૂપ, અને મેશ કરેલા ફળો જેવા ખોરાક બાળકને ગળવામાં સરળતા રહેશે.
પીડા અને તાવ માટે દવા (Pain and Fever Relief): તાવ અને ગળામાં દુખાવો ઘટાડવા માટે ડોક્ટરની સલાહ મુજબ પેરાસિટામોલ (Paracetamol) અથવા આઇબુપ્રોફેન (Ibuprofen) આપી શકાય છે. એસ્પિરિન (Aspirin) બાળકોને આપવાનું ટાળો, કારણ કે તે રાય સિન્ડ્રોમ (Reye’s Syndrome) ના જોખમ સાથે સંકળાયેલું છે.
મોઢાના ચાંદા માટે ઉપચાર (Mouth Sore Relief):
- હળવા ગરમ પાણી અને મીઠાના કોગળા (મોટા બાળકો માટે).
- મોઢાના ચાંદા પર લગાડવા માટે ડોક્ટર દ્વારા સૂચવેલ ઓરલ જેલ (oral gel) અથવા સ્પ્રેનો ઉપયોગ કરી શકાય છે જે પીડા ઓછી કરે છે.
- ડિહાઇડ્રેશન અને અસ્વસ્થતાને કારણે થતી ગૂંચવણો ટાળવા માટે બાળકોને પ્રવાહી પીવા માટે પ્રોત્સાહિત કરો.

તબીબી વ્યવસ્થાપન (Medical Management):

જો બાળકને નિર્જલીકરણના ગંભીર લક્ષણો હોય, તાવ ઊંચો રહેતો હોય, અથવા ગંભીર ગૂંચવણોના ચિહ્નો દેખાય, તો તાત્કાલિક તબીબી સહાય મેળવવી જરૂરી છે. હોસ્પિટલમાં દાખલ કરવાથી IV ફ્લુઇડ્સ અને સહાયક સંભાળ આપી શકાય છે.

HFMD અટકાવવા: નિવારણ શ્રેષ્ઠ ઉપચાર છે

HFMD ખૂબ જ ચેપી હોવાથી, તેનો ફેલાવો અટકાવવા માટે નિવારક પગલાં લેવા અત્યંત મહત્વપૂર્ણ છે.

વારંવાર હાથ ધોવા (Frequent Handwashing):
- સાબુ અને પાણીથી ઓછામાં ઓછા $20$ સેકન્ડ સુધી નિયમિતપણે હાથ ધોવા.
- ખાસ કરીને ટોયલેટનો ઉપયોગ કર્યા પછી, ડાયપર બદલ્યા પછી, ખાતા પહેલા, અને ચેપગ્રસ્ત વ્યક્તિના સંપર્કમાં આવ્યા પછી હાથ ધોવા.
- જો સાબુ અને પાણી ઉપલબ્ધ ન હોય તો, આલ્કોહોલ-આધારિત હેન્ડ સેનિટાઈઝરનો ઉપયોગ કરો (જેમાં ઓછામાં ઓછો $60%$ આલ્કોહોલ હોય).
સપાટીઓ સાફ કરવી અને જંતુમુક્ત કરવી (Clean and Disinfect Surfaces):
- ઘણીવાર સ્પર્શ કરવામાં આવતી સપાટીઓ જેમ કે રમકડાં, દરવાજાના હેન્ડલ, ટેબલટોપ્સ વગેરેને નિયમિતપણે સાફ અને જંતુમુક્ત કરો.
- ક્લોરિન બ્લીચના દ્રાવણ (પાણીમાં $1$ ભાગ બ્લીચ અને $100$ ભાગ પાણી) અથવા અન્ય જંતુનાશકનો ઉપયોગ કરી શકાય છે.
ચેપગ્રસ્ત વ્યક્તિ સાથે સીધો સંપર્ક ટાળો (Avoid Close Contact):
- HFMD થી પીડાતા વ્યક્તિ સાથે નજીકના સંપર્ક ટાળો, જેમ કે ચુંબન કરવું, ભેટી પડવું, વાસણો શેર કરવા અથવા ટુવાલ શેર કરવા.
- જો ઘરમાં કોઈને HFMD થયો હોય, તો તેમનાથી અંતર જાળવો.
બીમાર બાળકોને ઘરે રાખો (Keep Sick Children Home):
- જો બાળકને HFMD ના લક્ષણો હોય, તો તેને શાળા, ડે-કેર અથવા અન્ય સામુદાયિક સ્થળોએ મોકલવાનું ટાળો જ્યાં સુધી તેના ફોલ્લા સુકાઈ ન જાય અને તાવ ઉતરી ન જાય. આ વાયરસનો ફેલાવો અટકાવવામાં મદદ કરશે.
- સામાન્ય રીતે, જ્યાં સુધી તાવ ઉતરી ન જાય અને બાળક સારું ન લાગે ત્યાં સુધી બાળકને ઘરે રાખવું જોઈએ.
ખાંસી અને છીંકને ઢાંકો (Cover Coughs and Sneezes):
- ખાંસી કે છીંક આવે ત્યારે મોઢા અને નાકને ટીશ્યુ કે કોણી વડે ઢાંકો.
- ઉપયોગ કરેલા ટીશ્યુને તરત જ કચરાપેટીમાં નાખો અને હાથ ધોઈ લો.

પુનરાવર્તિત ચેપ અને લાંબાગાળાની અસરો

HFMD એકથી વધુ વખત થઈ શકે છે કારણ કે તે વિવિધ વાયરસ સ્ટ્રેન્સ દ્વારા થઈ શકે છે. એક વાયરસ સ્ટ્રેનથી ચેપ લાગ્યા પછી, તે સ્ટ્રેન સામે રોગપ્રતિકારક શક્તિ વિકસે છે, પરંતુ વ્યક્તિ અન્ય સ્ટ્રેનથી ફરીથી ચેપગ્રસ્ત થઈ શકે છે.

સામાન્ય રીતે, HFMD ની કોઈ લાંબાગાળાની ગંભીર અસરો હોતી નથી. મોટાભાગના લોકો સંપૂર્ણ સ્વસ્થ થઈ જાય છે. જોકે, ગંભીર ગૂંચવણો ધરાવતા (જેમ કે એન્સેફાલીટીસ) લોકોમાં લાંબાગાળાની ન્યુરોલોજીકલ સમસ્યાઓ થઈ શકે છે.

HFMD અને ગર્ભાવસ્થા

ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન HFMD નો ચેપ લાગવો સામાન્ય રીતે ગંભીર હોતો નથી. જોકે, ડિલિવરી પહેલા તરત જ ચેપ લાગવાથી નવજાત શિશુમાં ચેપ ફેલાવવાનું જોખમ રહેલું છે. આવા કિસ્સાઓમાં, નવજાત શિશુને સામાન્ય રીતે હળવા લક્ષણોનો અનુભવ થાય છે, પરંતુ ભાગ્યે જ ગંભીર ગૂંચવણો થઈ શકે છે. સગર્ભા સ્ત્રીઓએ HFMD થી બચવા માટે ઉપરોક્ત નિવારક પગલાંનું પાલન કરવું જોઈએ અને જો તેમને લક્ષણો દેખાય તો ડોક્ટરની સલાહ લેવી.

HFMD વિરુદ્ધ રસી

હાલમાં, કોક્સસેકીવાયરસ A16 દ્વારા થતા HFMD માટે કોઈ વ્યાપક રસી ઉપલબ્ધ નથી. જોકે, એન્ટરવાયરસ 71 (EV-A71) સામે રસી અમુક દેશો, ખાસ કરીને ચીનમાં, ઉપલબ્ધ છે, જ્યાં EV-A71 ને કારણે ગંભીર HFMD કેસોનું પ્રમાણ વધુ છે.

નિષ્કર્ષ:

હેન્ડ, ફૂટ અને માઉથ ડિસીઝ એ બાળકોમાં એક સામાન્ય વાયરલ ચેપ છે જે સામાન્ય રીતે હળવો હોય છે અને જાતે જ મટી જાય છે. સ્વચ્છતા જાળવવી, નિયમિતપણે હાથ ધોવા અને ચેપગ્રસ્ત વ્યક્તિઓ સાથે સીધા સંપર્ક ટાળવો એ તેના ફેલાવાને રોકવા માટેના સૌથી અસરકારક પગલાં છે. જોકે, જો ગંભીર લક્ષણો દેખાય, તો તાત્કાલિક તબીબી સહાય લેવી અનિવાર્ય છે. માતા-પિતા અને સંભાળ રાખનારાઓએ આ રોગ વિશે જાગૃત રહેવું અને બાળકોને સ્વચ્છતાની ટેવો શીખવવી ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે.