સાપ કરડ્યા પછી શું ન કરવું જોઈએ: તાત્કાલિક સારવારની ખોટી રીતોથી સાવધાન રહો
ગુજરાત જેવા વિવિધ ભૌગોલિક પ્રદેશોમાં સાપનું કરડવું એક ગંભીર અને જીવલેણ ઘટના બની શકે છે. ખાસ કરીને ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં, જ્યાં તબીબી સુવિધાઓ સુધી પહોંચવામાં સમય લાગી શકે છે, ત્યાં સાપના કરડ્યા પછી તાત્કાલિક યોગ્ય સારવાર શરૂ કરવી અત્યંત મહત્વપૂર્ણ છે. જો કે, ઘણી વખત લોકો ગભરાટમાં અથવા ખોટી માહિતીના કારણે એવી ક્રિયાઓ કરી બેસે છે જે પીડિત માટે વધુ જોખમી સાબિત થઈ શકે છે. આ લેખમાં, આપણે સાપ કરડ્યા પછી કઈ બાબતો ટાળવી જોઈએ તેના વિશે વિગતવાર ચર્ચા કરીશું, જેથી આવી પરિસ્થિતિમાં યોગ્ય પગલાં લેવામાં મદદ મળી શકે.
ભૂલ નંબર ૧: કરડેલી જગ્યાએ ચીરો મૂકવો નહીં:
ઘણા લોકો એવું માને છે કે સાપ કરડ્યા પછી કરડેલી જગ્યાએ ચીરો મૂકવાથી ઝેર બહાર કાઢી શકાય છે. આ એક ખૂબ જ ખતરનાક અને ખોટી માન્યતા છે. કરડેલી જગ્યાએ ચીરો મૂકવાથી નીચે મુજબની સમસ્યાઓ થઈ શકે છે:
- વધુ રક્તસ્ત્રાવ: ચીરો મૂકવાથી રક્તવાહિનીઓ કપાઈ શકે છે, જેના કારણે વધુ પ્રમાણમાં લોહી વહી શકે છે. ખાસ કરીને જો કરડેલી જગ્યા કોઈ મોટી રક્તવાહિનીની નજીક હોય તો પરિસ્થિતિ વધુ ગંભીર બની શકે છે.
- ચેપ લાગવાનું જોખમ: ખુલ્લો ઘા ચેપ માટે સરળતાથી સંવેદનશીલ બની જાય છે. વાતાવરણમાં રહેલા બેક્ટેરિયા અને અન્ય સૂક્ષ્મજીવો ઘામાં પ્રવેશીને ગંભીર ચેપ લગાડી શકે છે, જે સારવારને વધુ જટિલ બનાવી શકે છે.
- નસો અને સ્નાયુઓને નુકસાન: ચીરો મૂકતી વખતે આકસ્મિક રીતે નજીકની નસો અને સ્નાયુઓ પણ કપાઈ જવાનો ભય રહે છે, જેનાથી લાંબા ગાળાની શારીરિક તકલીફ થઈ શકે છે.
- ઝેર બહાર નીકળતું નથી: સાપનું ઝેર લોહીના પ્રવાહમાં ખૂબ જ ઝડપથી ભળી જાય છે. ચીરો મૂકવાથી ચામડીની સપાટી પરનું થોડું લોહી જ બહાર આવે છે, પરંતુ મોટા ભાગનું ઝેર તો શરીરમાં ફેલાઈ ચૂક્યું હોય છે. આથી, ચીરો મૂકવાથી ઝેરને અસરકારક રીતે બહાર કાઢી શકાતું નથી.
યાદ રાખો: સાપ કરડ્યા પછી કરડેલી જગ્યાએ ક્યારેય ચીરો ન મૂકો. તેના બદલે, તાત્કાલિક તબીબી સહાય મેળવો.
ભૂલ નંબર ૨: મોઢાથી ઝેર ચૂસવાનો પ્રયાસ ન કરવો:
ઘણી ફિલ્મો અને લોકવાયકાઓમાં એવું દર્શાવવામાં આવે છે કે સાપ કરડ્યા પછી મોઢાથી ઝેર ચૂસવાથી તે બહાર નીકળી જાય છે. જો કે, આ પદ્ધતિ પણ તદ્દન બિનઅસરકારક અને જોખમી છે. મોઢાથી ઝેર ચૂસવાના પ્રયાસથી નીચે મુજબની સમસ્યાઓ થઈ શકે છે:
- ઝેર ચૂસનાર વ્યક્તિને જોખમ: જો ઝેર ચૂસનાર વ્યક્તિના મોઢામાં કોઈ કાપો, ચાંદો અથવા અન્ય ઘા હોય તો ઝેર તેના શરીરમાં પણ પ્રવેશી શકે છે. આનાથી બે લોકો જોખમમાં મુકાઈ શકે છે.
- બિનઅસરકારકતા: સાપનું ઝેર કરડ્યાની ક્ષણોમાં જ લોહીના પ્રવાહમાં ભળી જાય છે. મોઢાથી ચૂસવાથી ચામડીની સપાટી પરનું થોડું પ્રવાહી જ બહાર આવે છે, જ્યારે મોટા ભાગનું ઝેર તો શરીરમાં ફેલાઈ ચૂક્યું હોય છે.
- ચેપનું જોખમ: મોઢાના બેક્ટેરિયા ઘામાં પ્રવેશીને ચેપ લગાડી શકે છે.
વૈજ્ઞાનિક સંશોધનોએ સાબિત કર્યું છે કે મોઢાથી ઝેર ચૂસવાની પદ્ધતિ સાપના ઝેરને શરીરમાંથી બહાર કાઢવામાં કોઈ મદદ કરતી નથી. તેના બદલે, તે પીડિત અને મદદ કરનાર બંને માટે જોખમી સાબિત થઈ શકે છે.
યાદ રાખો: સાપ કરડ્યા પછી ક્યારેય મોઢાથી ઝેર ચૂસવાનો પ્રયાસ ન કરો. તાત્કાલિક તબીબી સહાય મેળવવી એ જ યોગ્ય ઉપાય છે.
ભૂલ નંબર ૩: કરડેલા અંગ પર ચુસ્ત પાટો બાંધવો નહીં:
કેટલાક લોકો એવું માને છે કે સાપ કરડેલા હાથ અથવા પગ પર ચુસ્ત પાટો બાંધવાથી ઝેરને શરીરના અન્ય ભાગોમાં ફેલાતું અટકાવી શકાય છે. જો કે, આ પદ્ધતિ યોગ્ય નથી અને તેનાથી ગંભીર પરિણામો આવી શકે છે. ચુસ્ત પાટો બાંધવાથી નીચે મુજબની સમસ્યાઓ થઈ શકે છે:
- લોહીનો પ્રવાહ અવરોધાય છે: ખૂબ જ ચુસ્ત પાટો બાંધવાથી કરડેલા અંગમાં લોહીનો પ્રવાહ સંપૂર્ણપણે અથવા આંશિક રીતે બંધ થઈ શકે છે. આના કારણે અંગમાં ઓક્સિજન અને પોષક તત્વોનો પુરવઠો અટકી જાય છે, જેનાથી કોષો અને પેશીઓ મૃત્યુ પામી શકે છે અને ગેંગ્રીન થવાનું જોખમ વધી જાય છે. અંતે, અંગ કાપવાની પણ જરૂર પડી શકે છે.
- ઝેરનું સ્થાનિક કેન્દ્રીકરણ: ચુસ્ત પાટો બાંધવાથી ઝેર ફેલાતું ભલે થોડું અટકે, પરંતુ તે કરડેલા અંગમાં જ કેન્દ્રિત થઈ જાય છે. આનાથી સ્થાનિક પેશીઓને વધુ નુકસાન થાય છે.
- ઢીલો કરવા પર એકાએક ઝેર ફેલાવું: જો લાંબા સમય સુધી ચુસ્ત પાટો બાંધેલો રાખવામાં આવે અને પછી તેને અચાનક ઢીલો કરવામાં આવે તો એકાએક મોટી માત્રામાં ઝેર લોહીના પ્રવાહમાં ભળી શકે છે, જે હૃદય અને ફેફસાં જેવા મહત્વપૂર્ણ અંગો માટે જોખમી સાબિત થઈ શકે છે.
જો કે, કેટલાક પ્રકારના ઝેર (જેમ કે કેટલાક ન્યુરોટોક્સિક ઝેર ધરાવતા સાપ) ના કિસ્સામાં, હળવો ક્રપ પાટો (pressure immobilization) બાંધવાની ભલામણ કરવામાં આવે છે, પરંતુ તે પણ યોગ્ય તબીબી માર્ગદર્શન હેઠળ જ થવું જોઈએ. આ પાટો એટલો ચુસ્ત ન હોવો જોઈએ કે લોહીનો પ્રવાહ સંપૂર્ણપણે અટકી જાય.
યાદ રાખો: સાપ કરડ્યા પછી જાતે જ કરડેલા અંગ પર ચુસ્ત પાટો ન બાંધો. તેના બદલે, તેને હળવાશથી સ્થિર કરો અને તાત્કાલિક તબીબી સહાય મેળવો. જો તબીબી વ્યાવસાયિકો દ્વારા કોઈ ચોક્કસ પ્રકારનો પાટો બાંધવાની સૂચના આપવામાં આવે તો તેનું પાલન કરો.
ભૂલ નંબર ૪: દેશી ઉપચારો અથવા ઓઝા પાસે જવું:
ગુજરાતના ઘણા ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં લોકો સાપ કરડ્યા પછી તાત્કાલિક હોસ્પિટલ જવાને બદલે દેશી ઉપચારો અથવા ઓઝા (મંત્ર-તંત્ર કરનારા) પાસે જાય છે. આ એક ખૂબ જ જોખમી બાબત છે, કારણ કે:
- સમયનો વ્યય: સાપ કરડ્યા પછી સમય ખૂબ જ કિંમતી હોય છે. ઝેર શરીરમાં જેટલું વધુ ફેલાય છે, તેટલી સારવાર ઓછી અસરકારક બને છે અને જીવનું જોખમ વધે છે. દેશી ઉપચારો અને ઓઝા પાસે જવામાં કિંમતી સમય બગડે છે.
- બિનઅસરકારક સારવાર: દેશી ઉપચારો અને ઓઝાની પદ્ધતિઓ વૈજ્ઞાનિક રીતે સાબિત થયેલી નથી અને તે ઝેરની અસરને દૂર કરવામાં કે તેને નિષ્ક્રિય કરવામાં સક્ષમ નથી હોતી. ઘણી વખત આવી પદ્ધતિઓથી ચેપ લાગવાનું અથવા અન્ય ગૂંચવણો થવાનું જોખમ પણ રહે છે.
- ખોટી આશાઓ: લોકો દેશી ઉપચારોથી સાજા થવાની ખોટી આશા રાખે છે અને હોસ્પિટલ જવામાં વિલંબ કરે છે, જેના કારણે તેમની સ્થિતિ વધુ ખરાબ થઈ શકે છે.
સાપના ઝેરની અસરને નિષ્ક્રિય કરવા માટે માત્ર અને માત્ર એન્ટીવેનમ (ઝેર વિરોધી સીરમ) જ અસરકારક દવા છે, જે હોસ્પિટલોમાં ઉપલબ્ધ હોય છે.
યાદ રાખો: સાપ કરડ્યા પછી દેશી ઉપચારો અથવા ઓઝા પાસે જઈને સમય બગાડો નહીં. તાત્કાલિક નજીકની હોસ્પિટલમાં જાઓ જ્યાં એન્ટીવેનમ ઉપલબ્ધ હોય.
સાપ કરડ્યા પછી શું કરવું જોઈએ (સંક્ષિપ્તમાં):
ઉપરોક્ત “શું ન કરવું જોઈએ” ની માહિતીની સાથે, સાપ કરડ્યા પછી તમારે શું કરવું જોઈએ તે પણ જાણવું જરૂરી છે:
- શાંત રહો અને પીડિતને શાંત રાખો: ગભરાટથી હૃદયના ધબકારા વધે છે, જેનાથી ઝેર ઝડપથી ફેલાય છે.
- કરડેલા અંગને હલાવો નહીં અને તેને હૃદયના સ્તરથી નીચે રાખો: આ ઝેરને ફેલાવવાની ગતિને ધીમી કરી શકે છે.
- જો શક્ય હોય તો સાપને ઓળખવાનો પ્રયાસ કરો (પરંતુ તેના જોખમ પર નહીં): સાપનો પ્રકાર જાણવાથી ડોક્ટરોને યોગ્ય એન્ટીવેનમ આપવામાં મદદ મળી શકે છે.
- ઘડિયાળ, વીંટી અથવા અન્ય ચુસ્ત ઘરેણાં ઉતારી લો: કરડેલા અંગ પર સોજો આવી શકે છે, જેનાથી આ વસ્તુઓ તકલીફ આપી શકે છે.
- તાત્કાલિક નજીકની હોસ્પિટલમાં જાઓ: જ્યાં એન્ટીવેનમની સુવિધા ઉપલબ્ધ હોય ત્યાં જવું સૌથી મહત્વપૂર્ણ છે.
નિષ્કર્ષ:
સાપનું કરડવું એક ગંભીર તબીબી કટોકટી છે, જેમાં તાત્કાલિક અને યોગ્ય પગલાં લેવા ખૂબ જ જરૂરી છે. ખોટી માહિતી અને ગભરાટમાં લેવાયેલા ખોટા નિર્ણયો પીડિતના જીવન માટે જોખમી સાબિત થઈ શકે છે. આ લેખમાં જણાવેલી બાબતોને ટાળીને અને યોગ્ય સમયે તબીબી સહાય મેળવીને સાપ કરડ્યા પછી થતી ગંભીર સમસ્યાઓથી બચી શકાય છે. ગુજરાતના દરેક નાગરિકને સાપ કરડ્યા પછી શું કરવું જોઈએ અને શું ન કરવું જોઈએ તેની યોગ્ય માહિતી હોવી જોઈએ, જેથી આવી દુર્ભાગ્યપૂર્ણ ઘટનાઓમાં તેઓ સચોટ અને જીવનરક્ષક પગલાં લઈ શકે. આરોગ્ય વિભાગ અને સામાજિક સંસ્થાઓએ આ અંગે જાગૃતિ ફેલાવવા માટે સઘન પ્રયાસો કરવા જોઈએ.