The Wild Life (Protection) Act, 1972

વન્યજીવ સંરક્ષણ અધિનિયમ, 1972: ભારતની જૈવવિવિધતાનું સંરક્ષણ

પ્રસ્તાવના

ભારત એક એવો દેશ છે જે વિવિધ પ્રકારના વન્યજીવો અને વનસ્પતિઓથી સમૃદ્ધ છે. અહીંના ગાઢ જંગલો, વિશાળ નદીઓ, ઊંચા પર્વતો અને વૈવિધ્યપૂર્ણ ભૂગોળ અનેક પ્રજાતિઓનું ઘર છે. જોકે, માનવીય પ્રવૃત્તિઓ, જેમ કે શિકાર, વનનાબૂદી, પ્રદૂષણ અને પર્યાવરણનો વિનાશ, સદીઓથી આ અદભુત જૈવવિવિધતા માટે મોટો ખતરો બની રહી છે. 20મી સદીની શરૂઆતમાં, ભારતમાં વન્યજીવોની સંખ્યામાં alarming ઘટાડો જોવા મળ્યો, જેના કારણે ઘણા પ્રાણીઓ લુપ્ત થવાની અણી પર આવી ગયા. આ ગંભીર પરિસ્થિતિને ધ્યાનમાં રાખીને, ભારત સરકારે વન્યજીવોના સંરક્ષણ માટે કડક કાયદાકીય માળખું બનાવવાની જરૂરિયાત અનુભવી. આ જરૂરિયાતને સંતોષવા માટે, 1972 માં “વન્યજીવ (સંરક્ષણ) અધિનિયમ, 1972” (The Wild Life (Protection) Act, 1972) અમલમાં આવ્યો. આ અધિનિયમ ભારતના પર્યાવરણ સંરક્ષણના ઇતિહાસમાં એક સીમાચિહ્નરૂપ કદમ સાબિત થયો.

ઐતિહાસિક પૃષ્ઠભૂમિ અને જરૂરિયાત

બ્રિટીશ શાસન દરમિયાન, વન્યજીવોનું મોટા પાયે શોષણ થતું હતું, જેમાં શિકારને રમતગમત અને મનોરંજનનો એક ભાગ ગણવામાં આવતો હતો. આ ઉપરાંત, વસાહતી નીતિઓને કારણે જંગલોનો પણ મોટા પાયે નાશ થયો. આઝાદી પછી પણ, વિકાસના નામે વનનાબૂદી અને વન્યજીવોનું શોષણ ચાલુ રહ્યું. 1960 ના દાયકા સુધીમાં, ભારતના ઘણા પ્રતિષ્ઠિત વન્યજીવો, ખાસ કરીને વાઘ, સિંહ, હરણ અને વિવિધ પક્ષીઓની પ્રજાતિઓ લુપ્ત થવાના આરે હતી. આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે પણ વન્યજીવ સંરક્ષણની જરૂરિયાત પર ભાર મૂકવામાં આવી રહ્યો હતો, ખાસ કરીને 1972 માં સ્ટોકહોમ ખાતે યોજાયેલી યુનાઇટેડ નેશન્સ કોન્ફરન્સ ઓન હ્યુમન એન્વાયર્નમેન્ટ (UNCHE) એ પર્યાવરણ અને વન્યજીવ સંરક્ષણના મહત્વ પર વૈશ્વિક ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું.

ભારતમાં, વન્યજીવ સંરક્ષણ માટે કોઈ કેન્દ્રીય, વ્યાપક કાયદો ન હતો. વિવિધ રાજ્યોના પોતાના નાના-મોટા નિયમો હતા, જે અપૂરતા અને અસંગઠિત હતા. આ પરિસ્થિતિમાં, એક મજબૂત અને રાષ્ટ્રવ્યાપી કાયદાની તાતી જરૂરિયાત ઊભી થઈ. આ જરૂરિયાતને પહોંચી વળવા માટે, ભારતીય સંસદે 9 સપ્ટેમ્બર 1972 ના રોજ વન્યજીવ (સંરક્ષણ) અધિનિયમ પસાર કર્યો. આ કાયદાનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય જંગલી પ્રાણીઓ, પક્ષીઓ અને વનસ્પતિઓના સંરક્ષણ માટે કાયદાકીય માળખું પૂરું પાડવાનો, તેમના શિકાર અને વેપાર પર નિયંત્રણ મૂકવાનો અને સંરક્ષિત વિસ્તારોની સ્થાપના કરવાનો હતો.

અધિનિયમના મુખ્ય ઉદ્દેશ્યો

વન્યજીવ સંરક્ષણ અધિનિયમ, 1972 ના મુખ્ય ઉદ્દેશ્યો નીચે મુજબ છે:

1. વન્યજીવોનું સંરક્ષણ: આ અધિનિયમનો પ્રાથમિક ઉદ્દેશ્ય ભારતના વન્ય પ્રાણીઓ, પક્ષીઓ અને છોડની પ્રજાતિઓને શિકાર, ગેરકાયદેસર વેપાર અને રહેઠાણના વિનાશથી બચાવવાનો છે.
2. સંરક્ષિત વિસ્તારોની સ્થાપના: રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનો (National Parks), વન્યજીવ અભયારણ્યો (Wildlife Sanctuaries), સંરક્ષણ અનામત (Conservation Reserves) અને સમુદાય અનામત (Community Reserves) જેવા સંરક્ષિત વિસ્તારોની સ્થાપના અને વ્યવસ્થાપન માટે કાયદાકીય જોગવાઈ કરવી.
3. ગેરકાયદેસર વેપાર પર નિયંત્રણ: વન્યજીવોના ઉત્પાદનો (દા.ત. ચામડું, હાડકાં, નખ, શિંગડા) ના ગેરકાયદેસર વેપાર અને હેરફેર પર સખત નિયંત્રણ લાદવો.
4. પ્રજાતિઓનું વર્ગીકરણ: જોખમમાં મુકાયેલી અને સંરક્ષણની જરૂરિયાતવાળી પ્રજાતિઓને અલગ-અલગ અનુસૂચિઓમાં (Schedules) વર્ગીકૃત કરીને તેમને વિવિધ સ્તરે કાયદાકીય સુરક્ષા પૂરી પાડવી.
5. વન્યજીવ ગુનાઓ માટે દંડ: વન્યજીવ સંરક્ષણ કાયદાના ઉલ્લંઘન કરનારાઓ માટે કડક દંડ અને સજાની જોગવાઈ કરવી.
6. જૈવવિવિધતાનું જતન: પર્યાવરણીય અને ઇકોલોજીકલ સુરક્ષા સુનિશ્ચિત કરવા માટે જૈવવિવિધતાનું જતન કરવું.

અધિનિયમની મુખ્ય જોગવાઈઓ અને અનુસૂચિઓ

આ અધિનિયમ 66 કલમોને સાત પ્રકરણોમાં અને છ અનુસૂચિઓમાં વિભાજિત કરવામાં આવ્યો છે.

પ્રકરણો (Chapters):

• પ્રકરણ I (કલમ 1 અને 2): ટૂંકું શીર્ષક, વ્યાખ્યાઓ.
• પ્રકરણ II (કલમ 3 થી 8): કેન્દ્ર અને રાજ્ય સ્તરે વન્યજીવ સંરક્ષણ માટે સત્તાધિકારીઓની રચના – જેમ કે મુખ્ય વન્યજીવ વોર્ડન (Chief Wildlife Warden), વન્યજીવ સલાહકાર બોર્ડ (Wildlife Advisory Board).
• પ્રકરણ III (કલમ 9 થી 17): સંરક્ષિત છોડની સુરક્ષા.
• પ્રકરણ IV (કલમ 18 થી 38): વન્યજીવ અભયારણ્યો, રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનો અને બંધ વિસ્તારોની ઘોષણા અને વ્યવસ્થાપન.
• પ્રકરણ IV-A (કલમ 38A થી 38J): કેન્દ્રીય ઝૂ ઓથોરિટી (Central Zoo Authority) અને ઝૂઓને માન્યતા.
• પ્રકરણ V (કલમ 39 થી 49): વન્ય પ્રાણીઓ, પ્રાણી ઉત્પાદનો અને ટ્રોફીમાં વેપાર અથવા વાણિજ્ય.
• પ્રકરણ V-A (કલમ 49A થી 49B): ટ્રોફી, પ્રાણી ઉત્પાદનો વગેરેના વેપાર પર પ્રતિબંધ.
• પ્રકરણ VI (કલમ 50 થી 62): ગુનાઓની રોકથામ અને તપાસ, દંડ અને સજા.
• પ્રકરણ VII (કલમ 63 થી 66): પરચુરણ જોગવાઈઓ.

અનુસૂચિઓ (Schedules):

આ અધિનિયમ વિવિધ વન્યજીવો અને વનસ્પતિઓને તેમના સંરક્ષણની જરૂરિયાત મુજબ અલગ-અલગ અનુસૂચિઓમાં વર્ગીકૃત કરે છે. આ અનુસૂચિઓ વિવિધ સ્તરે સુરક્ષા પ્રદાન કરે છે:

• અનુસૂચિ I (Schedule I): આમાં એવી પ્રજાતિઓનો સમાવેશ થાય છે જેમને ઉચ્ચતમ સ્તરનું સંરક્ષણ પ્રદાન કરવામાં આવે છે. આ પ્રજાતિઓના શિકાર, પકડવા કે વેપાર પર સંપૂર્ણ પ્રતિબંધ છે. આ અનુસૂચિ હેઠળના ગુનાઓ માટે સૌથી કડક દંડ અને સજાની જોગવાઈ છે. ઉદાહરણો: વાઘ, સિંહ, હાથી, બ્લેકબક, હિમ ચિત્તો, ગેંડો, વિવિધ પ્રકારના રીંછ, ઘડિયાળ, મગર.
• અનુસૂચિ II (Schedule II): આમાં પણ ઉચ્ચ સ્તરના સંરક્ષણની જરૂરિયાતવાળી પ્રજાતિઓનો સમાવેશ થાય છે. આ પ્રજાતિઓના શિકાર અને વેપાર પર પ્રતિબંધ છે, પરંતુ અનુસૂચિ I કરતાં થોડો ઓછો કડક દંડ થઈ શકે છે. ઉદાહરણો: એસામીઝ મકાક, ભારતીય કોબ્રા, હિમાલયન બ્લેક રીંછ, જંગલી કૂતરો (ઢોલ).
• અનુસૂચિ III અને IV (Schedule III & IV): આ અનુસૂચિઓમાં એવી પ્રજાતિઓનો સમાવેશ થાય છે જે લુપ્તપ્રાય નથી પરંતુ તેમને સંરક્ષણની જરૂર છે. આ પ્રજાતિઓના શિકાર પર પણ પ્રતિબંધ છે, પરંતુ ઉલ્લંઘન માટેનો દંડ અનુસૂચિ I અને II કરતાં ઓછો છે. ઉદાહરણો (અનુસૂચિ III): ચિત્તલ (સ્પોટેડ ડીયર), નીલગાય, શાહુડી, સંબર. ઉદાહરણો (અનુસૂચિ IV): હંસ, ફ્લેમિંગો, કિંગફિશર, શિયાળ, સસલાં.
• અનુસૂચિ V (Schedule V): આ અનુસૂચિમાં “વર્મિન” (vermin) તરીકે ગણાતી પ્રજાતિઓનો સમાવેશ થાય છે, એટલે કે એવા પ્રાણીઓ જે પાકને નુકસાન પહોંચાડે છે અથવા રોગો ફેલાવે છે. આ પ્રાણીઓનો શિકાર કાયદેસર રીતે કરી શકાય છે. વર્તમાનમાં, આમાં માત્ર સામાન્ય કાગડો, ફ્રુટ બેટ, ઉંદર અને છછુંદરનો સમાવેશ થાય છે.
• અનુસૂચિ VI (Schedule VI): આ અનુસૂચિમાં એવી વનસ્પતિ પ્રજાતિઓનો સમાવેશ થાય છે જેનું વાવેતર અને વ્યાપાર પ્રતિબંધિત છે. આ પ્રજાતિઓ લુપ્ત થવાના જોખમમાં છે અને તેમને કડક સુરક્ષાની જરૂર છે. ઉદાહરણો: બેડોમ્સ સાયકેડ (Beddomes’ Cycad), બ્લુ વાન્ડા (Blue Vanda), પિચર પ્લાન્ટ (Pitcher Plant).

મહત્વપૂર્ણ સુધારાઓ

વન્યજીવ (સંરક્ષણ) અધિનિયમ, 1972 સમય જતાં બદલાતી જરૂરિયાતો અને નવા પડકારોને પહોંચી વળવા માટે અનેક વખત સુધારવામાં આવ્યો છે. કેટલાક મુખ્ય સુધારાઓ નીચે મુજબ છે:

• 1982 નો સુધારો: આ સુધારા દ્વારા વન્યજીવોના સંરક્ષણ માટે વધુ કડક જોગવાઈઓ ઉમેરવામાં આવી.
• 1991 નો સુધારો: આ સુધારો ખૂબ જ વ્યાપક હતો. તેણે છોડની પ્રજાતિઓના સંરક્ષણનો સમાવેશ કર્યો, કેન્દ્રીય ઝૂ ઓથોરિટીની સ્થાપના માટે પાયો નાખ્યો, અને વન્યજીવોના વેપાર પરના નિયંત્રણોને વધુ મજબૂત બનાવ્યા. આ સુધારાએ વન્યજીવ અપરાધો માટે દંડમાં પણ નોંધપાત્ર વધારો કર્યો.
• 2002/2003 નો સુધારો: આ સુધારાએ વન્યજીવ અપરાધો માટે દંડ અને સજાને વધુ કડક બનાવી. રાજ્ય વન્યજીવ બોર્ડ (State Board for Wildlife) ને કાયદાકીય દરજ્જો આપ્યો અને સમુદાય અનામત તથા સંરક્ષણ અનામતનો ખ્યાલ રજૂ કર્યો.
• 2006 નો સુધારો: આ સુધારા દ્વારા વાઘ સંરક્ષણના પ્રયાસોને મજબૂત કરવા માટે રાષ્ટ્રીય વાઘ સંરક્ષણ પ્રાધિકરણ (National Tiger Conservation Authority – NTCA) ની રચના કરવામાં આવી. વાઘ અને અન્ય લુપ્તપ્રાય પ્રજાતિઓના શિકારને અટકાવવા માટે વિશેષ જોગવાઈઓ ઉમેરવામાં આવી.
• વન્યજીવ (સંરક્ષણ) સુધારા અધિનિયમ, 2022 (જે 2023 માં અમલમાં આવ્યો): આ સૌથી તાજેતરનો અને મહત્વપૂર્ણ સુધારો છે. તેના મુખ્ય મુદ્દાઓ નીચે મુજબ છે:
  • અનુસૂચિઓની સંખ્યામાં ઘટાડો: 6 અનુસૂચિઓને ઘટાડીને 4 કરવામાં આવી છે (બે અનુસૂચિ પ્રાણીઓ માટે, એક વનસ્પતિ માટે અને એક CITES માટે).
  • CITES (Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora) નું અમલીકરણ: આ સુધારાનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય CITES ની જોગવાઈઓને ભારતીય કાયદામાં સમાવિષ્ટ કરવાનો છે. CITES એ એક આંતરરાષ્ટ્રીય કરાર છે જે લુપ્તપ્રાય પ્રજાતિઓના આંતરરાષ્ટ્રીય વેપારને નિયંત્રિત કરે છે.
  • જૂના દસ્તાવેજોના સરેન્ડરની જોગવાઈ: આ અધિનિયમ હેઠળ વ્યક્તિઓ દ્વારા કાયદેસર રીતે રાખવામાં આવેલા વન્યજીવ ઉત્પાદનો (દા.ત., હાથીદાંત) ની માહિતી જાહેર કરવાની અને તેને સરેન્ડર કરવાની જોગવાઈ કરવામાં આવી છે.
  • સંરક્ષણ અનામત અને સમુદાય અનામત: આ વિસ્તારોના સંચાલન અને સુરક્ષા સંબંધિત જોગવાઈઓને વધુ સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે.
  • આક્રમક વિદેશી પ્રજાતિઓ (Invasive Alien Species): કેન્દ્ર સરકારને આક્રમક વિદેશી પ્રજાતિઓને નિયંત્રિત કરવા અને તેના પ્રસારને રોકવા માટે સત્તા આપવામાં આવી છે.
  • વન્યજીવ વ્યવસ્થાપન યોજનાઓ: મુખ્ય વન્યજીવ વોર્ડનને વન્યજીવ સંરક્ષણ માટે મેનેજમેન્ટ પ્લાન તૈયાર કરવાની સત્તા આપવામાં આવી છે.

અધિનિયમની સફળતાઓ અને પડકારો

સફળતાઓ:

• જૈવવિવિધતાનું સંરક્ષણ: આ અધિનિયમે ભારતમાં વન્યજીવ સંરક્ષણ માટે એક મજબૂત કાયદાકીય આધાર પૂરો પાડ્યો છે.
• શિકાર પર નિયંત્રણ: કાયદાએ ગેરકાયદેસર શિકાર અને વન્યજીવ ઉત્પાદનોના વેપાર પર નોંધપાત્ર રીતે નિયંત્રણ લાવવામાં મદદ કરી છે, જેના કારણે ઘણી પ્રજાતિઓને પુનરુત્થાનનો અવસર મળ્યો છે.
• સંરક્ષિત વિસ્તારોનો વિકાસ: અધિનિયમના અમલ પછી, ભારતમાં રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનો અને વન્યજીવ અભયારણ્યોની સંખ્યામાં નોંધપાત્ર વધારો થયો છે, જે વન્યજીવો માટે સુરક્ષિત આશ્રયસ્થાનો પૂરા પાડે છે.
• જાગૃતિ: આ કાયદાએ વન્યજીવ સંરક્ષણના મહત્વ વિશે લોકોમાં જાગૃતિ વધારવામાં મદદ કરી છે.
• આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રતિબદ્ધતાઓ: આ અધિનિયમ CITES જેવી આંતરરાષ્ટ્રીય સંધિઓ પ્રત્યે ભારતની પ્રતિબદ્ધતાને પૂર્ણ કરવામાં મદદરૂપ થયો છે.
• પ્રજાતિઓનું પુનરુત્થાન: વાઘ, સિંહ, ગેંડો અને હાથી જેવી ઘણી મોટી પ્રજાતિઓની વસ્તીમાં આ કાયદાના અમલ અને સંરક્ષણ પ્રયાસોને કારણે વધારો જોવા મળ્યો છે.

પડકારો:

• માનવ-વન્યજીવ સંઘર્ષ: જેમ જેમ વન્યજીવોની સંખ્યા વધે છે અને માનવ વસ્તી જંગલ વિસ્તારોની નજીક વસવાટ કરે છે, તેમ તેમ માનવ-વન્યજીવ સંઘર્ષ એક મોટો પડકાર બની રહ્યો છે, ખાસ કરીને ખેડૂતો અને ગ્રામીણ સમુદાયો માટે.
• લાગુ કરવામાં મુશ્કેલી: કાયદાના કડક અમલીકરણમાં ઘણીવાર પડકારોનો સામનો કરવો પડે છે, જેમાં અપૂરતા કર્મચારીઓ, સંસાધનોનો અભાવ અને ગુનેગારોને સજા અપાવવામાં વિલંબનો સમાવેશ થાય છે.
• ગેરકાયદેસર વેપાર: આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે વન્યજીવ ઉત્પાદનોની માંગ હજુ પણ વધારે છે, જેના કારણે ગેરકાયદેસર શિકાર અને વેપાર ચાલુ રહે છે.
• આદિવાસી સમુદાયોના અધિકારો: કાયદાના કેટલાક પાસાઓ આદિવાસી અને વન-નિવાસી સમુદાયોના પરંપરાગત અધિકારો પર અસર કરે છે તેવી ટીકા કરવામાં આવી છે. જોકે, ફોરેસ્ટ રાઈટ્સ એક્ટ, 2006 જેવી પહેલો દ્વારા આ સમસ્યાને હલ કરવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો છે.
• આબોહવા પરિવર્તન: આબોહવા પરિવર્તન વન્યજીવોના રહેઠાણ અને પ્રજાતિઓ પર નકારાત્મક અસર કરી રહ્યું છે, જે સંરક્ષણના પ્રયાસો માટે નવો પડકાર ઊભો કરે છે.
• જાગૃતિનો અભાવ: શહેરી વિસ્તારોમાં વન્યજીવ સંરક્ષણ અંગે જાગૃતિ હોવા છતાં, હજુ પણ ઘણા ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં લોકોમાં કાયદા વિશે પૂરતી જાણકારીનો અભાવ છે.

નિષ્કર્ષ

વન્યજીવ (સંરક્ષણ) અધિનિયમ, 1972 એ ભારતના વન્યજીવ સંરક્ષણના પ્રયાસોનો પાયાનો પથ્થર છે. આ કાયદાએ ભારતીય જૈવવિવિધતાને વિનાશના આરેથી પાછી લાવવામાં અને તેને સુરક્ષા પૂરી પાડવામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી છે. જોકે, કાયદો પોતે જ પૂરતો નથી; તેના અસરકારક અમલીકરણ માટે સતત પ્રયત્નો, ભંડોળ, તાલીમબદ્ધ કર્મચારીઓ અને લોકોની સક્રિય ભાગીદારી જરૂરી છે. માનવ-વન્યજીવ સંઘર્ષ, આબોહવા પરિવર્તન અને ગેરકાયદેસર વેપાર જેવા નવા પડકારોનો સામનો કરવા માટે કાયદાને સમયાંતરે સુધારિત કરવો અને નવીનતમ વૈજ્ઞાનિક સંશોધનો અને સંરક્ષણ વ્યૂહરચનાઓનો સમાવેશ કરવો અનિવાર્ય છે. ભવિષ્યમાં, વન્યજીવ સંરક્ષણ માત્ર સરકારી એજન્સીઓની જવાબદારી જ નહીં, પરંતુ દરેક નાગરિકની નૈતિક ફરજ પણ બની રહેશે, જેથી ભારતની સમૃદ્ધ વન્યજીવ વિરાસત આગામી પેઢીઓ માટે સુરક્ષિત રહી શકે. આ અધિનિયમ ભારતના પર્યાવરણીય સ્વાસ્થ્ય અને કુદરતી સંતુલન જાળવી રાખવામાં અવિરતપણે કાર્યરત રહેશે.