Russell’s Viper

ભારતીય વાઈપર (Indian Viper): ભારતનો ઝેરી અને રહસ્યમય સાપ

પરિચય

ભારત વિવિધ જાતિના સાપો માટે પ્રસિદ્ધ છે, જેમાં ઘણાં આકર્ષક પણ ઘાતક પણ છે. આ સાપોમાંથી “ભારતીય વાઈપર” એક ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ અને જોખમભર્યો પ્રકારનો સાપ છે. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Daboia russelii છે, પણ સામાન્ય ભાષામાં તેને “રસેલ વાયપર” (Russell’s Viper) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. વાઈપર કુટુંબમાં આવતા આ સાપને તેના ઘાતક ઝેર અને અસાધારણ તીવ્રતાવાળા હુમલા માટે ઓળખવામાં આવે છે.

ભારતીય વાઈપરનું વર્ગીકરણ

• સામાન્ય નામ: રસેલ વાયપર / ભારતીય વાઈપર
• વૈજ્ઞાનિક નામ: Daboia russelii
• કુટુંબ: Viperidae
• વર્ગ: Reptilia
• આદેશ: Squamata
• ઉપકુટુંબ: Viperinae

વસવાટ વિસ્તાર

ભારતીય વાઈપર લગભગ સમગ્ર ભારતભરમાં જોવા મળે છે. તે શેતલ વિસ્તારોથી લઈને ગરમ અને ભેજવાળા વિસ્તારોમાં પણ જીવતો જોવા મળે છે. ગુજરાત, મહારાષ્ટ્ર, મધ્ય પ્રદેશ, તમિલનાડુ, કેરળ, આસામ, ઓડિશા અને ઉત્તર પ્રદેશ જેવા રાજ્યોમાં તેની વધુ હાજરી નોંધાય છે. વાઈપર ખેતીવાળા વિસ્તારો, ઝાડીઓ, પથ્થરાળ પ્રદેશો, ખેતરો અને ઝાડાળ વિસ્તારમાં રહેવાનું પસંદ કરે છે.

શારીરિક રચના

ભારતીય વાઈપરનો દેહ જાડો અને થોડી લંબાઈ ધરાવતો હોય છે. તેનો મધ્યમ કદ 4થી 5 ફૂટ જેટલો હોય છે, જોકે કેટલાક મોટા નમૂનાઓ 6 ફૂટ સુધી લંબાઈ ધરાવતું જોવા મળે છે.

• વર્ણ અને ડિઝાઇન: તેની ત્વચા પર ઘેરી ભૂરી પેઠે ત્રિકોણાકાર ધબ્બા હોય છે જે એના શિકારથી છુપાવા માટે ઉત્તમ ઘૂમાવટ આપે છે.
• શરીર: જાડું અને મજબૂત, ધીમે ચાલતું પણ ઝડપથી હુમલો કરવા સક્ષમ.
• માથું: સપાટ અને ત્રિકોણાકાર, જેના ઉપર ખાસ ડિઝાઇન હોય છે.
• આંખો: મોટાં અને સ્પષ્ટ, જેમની અંદર ઊંડી આંખની પાંખડી (vertical pupils) હોય છે.

વ્યવહાર અને જીવનશૈલી

• ભારતીય વાઈપર સામાન્ય રીતે રાત્રિચર (nocturnal) છે, પરંતુ ઠંડીના સમયમાં દિવસ દરમ્યાન પણ સક્રિય થઈ શકે છે.
• આ સાપ સામાન્ય રીતે ભયભીત થઈને અથવા કોઈના પગ પર અજાણતાં પગ મુકાય ત્યારે જ હુમલો કરે છે.
• તે વધુ પડતી ગતિવિધિ નહીં રાખતો શિકારી છે, પરંતુ જ્યારે હુમલો કરે છે ત્યારે અત્યંત ઝડપી હોય છે.
• ભૂખ્યા સમયે છોડ, કિચડ અથવા પથ્થર નીચે છૂપાઈ રહેલો જોવા મળે છે.

ખોરાક

રસેલ વાઈપર મુખ્યત્વે નાનાં સ્તનધારી પ્રાણીઓ (જેમ કે ઊંદર, ગીંધ, અને નાની ઉંદરમારક પ્રજાતિઓ), ઉંદર જેવા પ્રાણીઓનો શિકાર કરે છે. કેટલીકવાર એ પંખીઓ, અન્ય સાપો અને Amphibians પણ ખાય છે.

ઝેર (Venom)

ભારતીય વાઈપરનો ઝેર અત્યંત ઘાતક હોય છે અને એના કારણે માણસ માટે મરણકારક સાબિત થઈ શકે છે.

• ઝેરનો પ્રકાર: હેમોટોક્સિક (Hemotoxic) – જે લોહી પર અસર કરે છે.
• અસર: ઝેર રક્તના કોષોને તોડી નાંખે છે, બ્લડ ક્લોટિંગ રોકે છે, આંતરિક અંગો (મૂત્રાશય, કિડની) પર ગંભીર અસર કરે છે.
• લક્ષણો: ડંખ પછી તીવ્ર પીડા, ઉલટી, ફુલાવો, લોહી જમવાનું બંધ થવું, કિડની નિષ્ફળ થવી, અને ઘણા સમયે અવસાન.
• ઝેરનું ઉપયોગ: ઔષધોમાં પણ વાઈપરના ઝેરનો ઉપયોગ થાય છે, ખાસ કરીને બ્લડ થિનર તરીકે અને કૅન્સર રિસર્ચમાં.

ડંખ અને સારવાર

ભારતની મોટાભાગની સાપડંખથી થતી મૃત્યુઓમાં ભારતીય વાઈપરનો સૌથી મોટો ફાળો હોય છે. દસ લાખ લોકોને દર વર્ષે સાપ ડંખે છે અને તેમાં હજારો મૃત્યુ પામે છે, જેમાંથી વાઈપર એક મોટો ભાગ ભજવે છે.

• પ્રાથમિક ઉપાય:
  • શાંતિ જાળવો અને અવ્યર્થ હલનચલન ટાળો.
  • ડંખ આવેલો ભાગ હ્રદયના સ્તર કરતા નીચો રાખવો.
  • ડંખની આસપાસ કપડા કે પાટું નહીં બાંધવું.
  • તરતજ નજીકના આરોગ્ય કેન્દ્ર અથવા હોસ્પિટલમાં પહોંચવું.
• ઉપચાર: એન્ટી વેનોમ સીરમ (AVS) આપવું – જે polyvalent હોય છે અને રસેલ વાયપર સહિત ચાર મુખ્ય ઝેરી સાપો માટે કાર્યકર હોય છે.

ભારતીય વાઈપર અને માનવ સંબંધ

• જોખમ: ભારતીય વાઈપર માનવ વસાહતોની નજીક જોવા મળે છે કેમ કે તેનો મુખ્ય ખોરાક ઉંદરો છે અને ઉંદરો માનવ વસાહતોમાં વધુ હોય છે.
• કૃષિ માટે ફાયદાકારક પણ: તેઓ ખેતીમાં ઉંદરની સંખ્યાને નિયંત્રિત કરે છે, જે કૃષિ માટે હિતાવહ છે.
• માનવ ઇજાઓ: અણધ્યાનમાં પગ મુકાતા અથવા ભૂલથી પકડી લેવાતા લોકો તેના શિકાર બને છે.

સાચવણી અને સંરક્ષણ

ભારતીય વાઈપરને ભારતના વન્યજીવ સંરક્ષણ અધિનિયમ, 1972 હેઠળ સુરક્ષા આપવામાં આવી છે. તેનું શિકાર અથવા વેચાણ ગેરકાયદેસર છે.

• સંરક્ષણની જરૂરિયાત: હાલ ભારતીય વાઈપર ખુબજ સામાન્ય છે પરંતુ તેના વસવાટ વિસ્તારના નાશ અને માનવ શત્રુતા તેને ભવિષ્યમાં જોખમમાં મૂકી શકે છે.
• જાગૃતિ: સાપો વિશેની ખોટી માન્યતાઓ અને ડર દૂર કરીને, લોકોમાં જાગૃતિ લાવવામાં આવી રહી છે.

રસપ્રદ તથ્યો

1. રસેલ વાયપરનું નામ એક બ્રિટિશ નેટ્રલિસ્ટ પાત્ર “પેટ્રિક રસેલ” પરથી પડ્યું છે.
2. તે ખૂબ ઝડપથી હુમલો કરી શકે છે – 0.3 સેકન્ડથી પણ ઓછા સમયમાં.
3. તેનો ઝેર લોહીના અભ્યાસમાં મહત્ત્વનું સાધન છે.
4. ભારતીય વાઈપર વિશ્વના સૌથી ખતરનાક સાપોમાંની એક છે, ખાસ કરીને દંશની સંખ્યાને લઈ.

નિષ્કર્ષ

ભારતીય વાઈપર એક એવી પ્રજાતિ છે જે આપણને કુદરતી સંતુળન અને માનવજાત માટેના જોખમ બંનેનો સંદેશ આપે છે. તે સાપ માત્ર ઘાતક નથી, પણ અત્યંત મહત્વપૂર્ણ છે – ભૌતિકશાસ્ત્ર, ઔષધશાસ્ત્ર અને કુદરતી ઇકોસિસ્ટમ માટે. જો આપણે તેને સમજીએ, યોગ્ય દૂર રહેવું શીખીએ અને તેને બિનજરૂરી રીતે ન મકાવીએ, તો આપણે જીવ બચાવી શકીએ અને કુદરતી તંત્રમાં તેનું યોગદાન જાળવી રાખી શકીએ